Marktwerking in het onderwijs: waar leidt het toe?

Fel debat, genuanceerd onderzoek

De meest heikele vraag in alle verhandelingen, debatten en onderzoeken omtrent marktwerking in het onderwijs is steeds weer: waar leidt het toe? Het is ook het antwoord op precies deze vraag die de gemoederen het meest verhit en de stemmen het meest verdeelt. De één is er vast van overtuigd dat marktwerking zal leiden tot kwalitatief beter onderwijs, betere onderwijskeuzes en betere onderwijskansen voor kansarme kinderen. Voor de ander staat vast dat marktwerking niets dan onheil brengt omdat de kwaliteit zal afbrokkelen, onderwijskeuzes op oneigenlijke gronden gemaakt zullen worden en kansarme kinderen de rekening zullen betalen. Het contrast tussen verwachte positieve effecten en gevreesde negatieve effecten van marktwerking is groot. Deelnemers aan het debat hebben zich lange tijd ongehinderd achter hun - vaak ideologische - stellingen kunnen verschansen. Dit kwam omdat marktwerking in het onderwijs vooral bij plannen bleef en nauwelijks in praktijk werd gebracht. De laatste jaren komt daar verandering in en wordt in steeds meer landen onderwijsbeleid doorgevoerd onder de noemer marktwerking. Ook het onderzoek naar effecten van dit type beleid neemt toe. Binnen het bestek van deze verkenning beperk ik me tot het schetsen van een paar algemene lijnen die uit het onderzoeksmateriaal naar voren komen. 

Dit hoofdstuk is voornamelijk gebaseerd op het relatief talrijke onderzoek naar effecten van marktwerking voor het voortgezet onderwijs. Ik baseer me vooral op ervaringen in de Verenigde Staten van Amerika, Schotland, Engeland, Nieuw-Zeeland. De keuze van landen berust op twee overwegingen. Ten eerste benaderen de maatregelen die in deze landen zijn doorgevoerd de ‘pure’ marktvorm het dichtst en ten tweede is juist voor deze landen relatief veel onderzoeksmateriaal beschikbaar.