Koopmanschap en burgerschap

Inleiding

Wat lang ondenkbaar leek, gebeurde op 25 oktober 1997. Het dagblad Trouw publiceerde voor het eerst in Nederland een ranglijst van middelbare scholen. De consternatie was groot en de kritiek niet mals. De gegevens zouden onbetrouwbaar zijn, de gehanteerde methode onbruikbaar en de kwaliteit van onderwijs onmeetbaar. Hoewel de overheid lang heeft geprobeerd om openbare ran lijsten van scholen tegen te houden, verplicht ze alle scholen voor basis- en voortgezet onderwijs vanaf 1998 om informatie over de prestaties van leerlingen op te nemen in een schoolgids. Bovendien maakt de inspectie van het onderwijs sinds kort kwaliteitskaarten om ouders en leerlingen te ondersteunen bij de schoolkeuze. De trend is onmiskenbaar: scholen moeten zich met elkaar meten.

Wat lang onaantastbaar leek, gaat binnenkort verdwijnen. Als uitvloeisel van de grondwettelijke vrijheid van onderwijs heeft de Nederlandse overheid zichzelf decennia verplicht om ouders in staat te stellen een school van een ‘erkende’ richting te kiezen zoals openbaar, protestants-christelijk, katholiek of reforma- torisch. Voor scholen van ‘erkende’ richtingen golden daarom uitzonderingen op regels voor het aantal leerlingen bij oprichting en opheffing. Binnenkort verdwijnt het ‘onaantastbare’ richtingbegrip uit de scholenplanning en moet iedere school aan dezelfde eisen voldoen. Dan geldt voor alle scholen dat ze pas levensvatbaar zijn als er voldoende vraag is naar hun aanbod.

Wat lang onbestaanbaar leek, komt inmiddels op ruime schaal voor. Scholen worden gesponsord door commerciële bedrijven. Naar aanleiding van berichten in de pers tekende de staatssecretaris in 1997 een convenant met vertegenwoordigers uit het onderwijsveld en de reclamewereld. De vrijblijvende afspraken beogen de inhoud van het onderwijs te vrijwaren van reclame en sponsoring. In maart 1998 nam de Tweede Kamer de Kwaliteitswet aan, maar na enig protest van de scholen zijn de afspraken uit het convenant niet in de wet opgenomen. Ouders hebben inspraak als het om sponsoring gaat, maar scholen bepalen wat aanvaardbaar is.

Wie zich lang onschendbaar waande, blijkt ter verantwoording te worden geroepen. In 1998 moest de gemeente Amsterdam als schoolbestuur voor de rechter verschijnen. Een ontevreden ouder van de veertiende Montessori-school in de hoofdstad stelde het bestuur aansprakelijk voor de kosten die ze had gemaakt om het gebrekkige onderwijs met bijles te compenseren. De rechter stelde de ouder in het gelijk en sommeerde het laakbare schoolbestuur tot betalen.

Zo komt wat lang onzichtbaar was, aan het eind van de jaren negentig steeds duidelijker aan de oppervlakte. Ouders en leerlingen worden van informatie voorzien en begeven zich als welbewuste en kiezende consumenten op de onderwijsmarkt. Scholen werven klanten, bieden een product aan, meten zich met concurrenten en op gebrek aan klandizie staat de straf van het faillissement. Sectoren als telefonie, openbaar vervoer en gezondheidszorg worden al aan de tucht van de markt onderworpen. Meer marktwerking in het onderwijs lijkt onafwendbaar.